Socratisch gesprek
Socratisch CaféSocratisch gesprek is een poging door systematisch overleg een gemeenschappelijk antwoord op een fundamentele vraag te vinden. Het gaat daarbij niet om louter theoretische vragen, maar om vragen die voortkomen uit concrete, voor iedere deelnemer toegankelijke ervaringen. Het gesprek bestaat in feite uit een systematische reflectie op ervaring. Het gesprek ontleent zijn naam aan Socrates, de leermeester van Plato. Hij probeerde iemand tot inzicht te voeren door vragen te stellen, voorbeelden te onderzoeken, ervaringen te analyseren. Zijn uitgangspunt was dat je een inzicht niet verwerft door het voorgeschoteld te krijgen, maar alleen door zelf te denken.
Uitgaande van een concreet voorbeeld, wordt teruggevraagd naar de vooronderstellingen die aan het voorbeeld ten grondslag liggen. Door te onderzoeken welke vooronderstellingen we moeten hebben om bepaalde oordelen te kunnen vellen komen we de grondslagen, waarop die oordelen gebaseerd zijn, op het spoor. Aldus kunnen we algemene inzichten ontwikkelen.
Een Socratisch gesprek kan vele uren in beslag nemen, ook met een kleine groep. Voor het socratisch café is de hierna beschreven verkorte vorm van een socratisch gesprek, de dialoog, beter geschikt.
Stappen
1. Formuleer het te onderzoeken thema in mogelijke uitgangsvragen. Selecteer er één.
2. Zoek naar voorbeelden uit eigen ervaring, waarin de uitgangsvraag speelt. Elk voorbeeld wordt kort toegelicht.
3. Selecteer een voorbeeld. Wat is het meest interessante? Wat is het meest vruchtbare voorbeeld om de uitgangsvraag te onderzoeken? Dit voorbeeld is de grondslag voor analyse en argumentatie gedurende het gehele gesprek.
4. Laat de voorbeeldgever het voorbeeld zo gedetailleerd vertellen dat ieder zich kan verplaatsen in diens positie. Vraag naar de feiten (omstandigheden, handelingen, wie, wat, waar, wanneer, hoe) en naar de beleving van deze feiten (gedachten, gevoelens).
5. Spits het voorbeeld toe op een cruciaal moment: een handeling, ervaring of oordeel van de voorbeeldgever. De beschrijving daarvan is de zogenaamde kernbewering.
6. Vraag naar de motieven voor de handeling, de gronden van de ervaring of de redenen voor de
kernbewering. “Hoe kwam je daarbij? Waarom vond je dat? Wat maakte dat je …? Is dat wat in
de casus ten grondslag lag aan je gedrag?” Koppel de antwoorden op deze vragen terug naar de
uitgangsvraag. Wat betekenen zij voor deze vraag? Concretiseer en preciseer de begrippen uit de
uitgangsvraag aan de hand van de kernbewering en deze rechtvaardigingen.
7. Toets de rechtvaardigingen via de verplaatsing door de anderen. Zouden zij in dat voorbeeld, op dat moment, hetzelfde hebben gedaan, gedacht, gevoeld of niet? En waarom? Is dat een goede
reden? Op grond waarvan geldt die redenering? Elke algemene uitspraak moet geconcretiseerd
kunnen worden aan de hand van het gekozen voorbeeld.
8. Formuleer de essentie: Waar draait het hier om voor jou? Op welke waarden of principes is je
opvatting gebaseerd?
9. Ga na in hoeverre er consensus bestaat over rechtvaardigingen en kernbeweringen. “Kan iedereen met deze uitspraken instemmen? Is dit het antwoord op de uitgangsvraag?”
10. Kijk terug op het gesprek. Wat beviel je? Wat vond je lastig?
Literatuur: Jos Kessels, Erik Boers, Pieter Mostert, Vrije ruimte, filosoferen in organisaties,
Boom Amsterdam 2002.
www.hetnieuwetrivium.nl